Carla Montero - Szmaragdowa tablica

Autor: Carla Montero

Tytuł: „Szmaragdowa tablica"

Tytuł oryginału: La Tabla Esmeralda

Tłumaczenie:  Wojciech Charchalis

Wydawnictwo: Rebis

ISBN: 978-83-75109-99-3

Data wydania: 16 kwietnia 2013

Liczba stron: 672

Kultura i sztuka to takie dziedziny naszego życia, które wydają się nieważne. Tymczasem często obrazy czy rzeźby były wykorzystywane do celów propagandowych. Szczególnie przerażające były działania nazistów w czasie II wojny światowej. Dokonano wówczas grabieży ponad pięciu milionów dzieł, które wywieziono w głąb III Rzeszy. Hitler żywił wręcz obsesyjne przekonanie, że niektóre eksponaty powinny być zmiecione z powierzchni ziemi. Ludobójca uwielbiał prace starożytnych Greków, a następnie Rzymian, podczas gdy stanowczo nie tolerował sztuk nowoczesnych. Dyktator chciał kontrolować wszystkie aspekty codzienności Niemców, więc piękno było dla niego ważne zarówno pod względem estetycznym, jak również doktrynalnym. Swoją filozofię przedstawił na wiecu w Monachium w 1920 roku, gdzie dokonał m.in podziału na twórców-założycieli, nosicieli oraz niszczycieli kultury. Jak łatwo się domyślić, Hitler do pierwszej grupy zaliczał osoby czystej krwi aryjskiej, a do ostatniej Żydów, którzy byli mordowani w obozach koncentracyjnych, a także pozbawiani majątków. Swoisty kontrast między demonicznym charakterem, a miłością do estetyki dowódcy III Rzeszy wykorzystała Carla Montero, jako motyw łączący bohaterów swojej powieści.

Kwiecień 1942. Do paryskiej siedziby nazistowskiej jednostki Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), odpowiedzialnej za zabór oraz katalogowanie zagrabionych dzieł sztuki, przybywa major Georg von Bergheim. Mężczyzna od kilku tygodni na specjalne zlecenie Himmlera szuka obrazu, który jest owiany legendą. Podobno każdy, kto posiada „Astrologa”, ma przewagę nad innymi. Na czym polega ten sekret wie chyba tylko sam Führer, chcący jak najszybciej posiąść unikatową pracę.
W tym samym czasie, na wszystkich terenach okupowanych trwa masowa eksterminacja Żydów. Wiele osób żyje w strachu przed aresztowaniami, choć część z nich żywi się fałszywą nadzieją, iż tajemnicze zniknięcia i wywózki to tylko plotki. Pewnego dnia do domu rodziny Bauerów w Strasburgu wdzierają się esesmani. Bez żadnych tłumaczeń aresztują wszystkich domowników oprócz nastoletniej wówczas Sarah. Przezorny ojciec w porę ukrywa córkę w schowku pod podłogą, powierzając jej równocześnie najcenniejszą pamiątkę. Żegnając ukochane dziecko, mężczyzna mówi, iż ten przedmiot będzie jej szansą na przetrwanie oraz swoistym przekleństwem. Sarah tuła się przez wiele dni. Jedynym wsparciem dla bezdomnej jest jej przyjaciel Jacob, dzięki któremu młoda kobieta przedostaje się do Paryża, by stać się jedną z najważniejszych członkiń lokalnej komórki francuskiego ruchu oporu.

Działacze organizacji podziemnych starali się pomoc dla jeńców wojennych. Niezbędne były również akcje propagandowe, sabotaż i dywersja. Walczący mogli liczyć na pomoc brytyjskiego SOE[1] i amerykańskiego OSS[2]. W czasie, do którego odwołuje się autorka, operacje poszczególnych grup nie były jeszcze w pełni skoordynowane. Za kilka tygodni miało się to zmienić, niemniej na razie niewielkie zespoły zapaleńców były skazane na działania we własnym zakresie. W trakcie jednej z tych operacji losy Georga i Sarah stykają się w całkiem inny sposób niż obydwoje przypuszczali.

Mijają lata. Hiszpańska znawczyni sztuki Ana Garcia-Brest dostaje od swojego narzeczonego wyjątkowo zagadkowe zlecenie. Chce odnaleźć pewien obraz, o którym wzmianka znajduje się w pewnym liście. Sęk w tym, iż nie wiadomo czy ta praca w ogóle istnieje, a jeśli tak, to kto ją posiada. Pierwsze tropy prowadzą do Paryża. Na miejscu młoda kobieta spotyka się z profesorem tamtejszego uniwersytetu, który oferuje swoją pomoc. Alain Arnoux ma jednak ukryte motywy, skłaniające go do takiego zachowania. Czy ten niepozorny wykładowca stoi za pogróżkami, jakie dostaje hiszpańska poszukiwaczka?  A może napastnik, podpisujący się, jako Georg von Bergheim, to ktoś inny?

„Szmaragdowa tablica” Carli Montero od pewnego czasu była obiektem mojego zainteresowania głównie ze względu na połączenie aspektu historycznego z elementami sensacyjno-detektywistycznymi. Muszę przyznać, że powieść zrobiła na mnie wrażenie zwłaszcza, jeśli chodzi o fabułę osadzoną w latach czterdziestych ubiegłego stulecia. Autorka z wielką pieczołowitością wplotła dzieje swoich bohaterów z prawdziwymi wydarzeniami.

Chłopiec ze strzałą (ok. 1505)

Moim zdaniem świetnym posunięciem było przypisanie autorstwa wymyślonego obrazu jednemu z najbardziej tajemniczych malarzy renesansu. Giorgione, a właściwie Giorgio Barbarelli da Castelfranco lub Zorzi di Castelfranco był prawdopodobnie uczniem Giovanni Belliniego. W swoich pracach doskonale wykorzystywał grę kolorów i cieni. W związku z tym, że istnieją rozbieżności między ilością prac, namalowanych przez weneckiego artystę, hiszpańska prozaiczka mogła umiejętnie wykorzystać nieścisłości jego życiorysu, by zespoić dwie rzeczywistości czasowe.

Jak wiadomo, traumatyczne wydarzenia zmieniają ludzi. Jedni nie mogą zapomnieć o przerażających wspomnieniach, czego skutkiem jest załamanie lub niepohamowana agresja, a inni odnajdują w sobie siłę do dalszej walki z przeciwnościami. Kiedy poznajemy Georga jest zatwardziałym nazistą, przesiąkniętym ideologią III Rzeszy. Poniekąd mężczyzna dla własnej wygody zdaje się nie zauważać tragedii Żydów, których dzieła rekwiruje, nie mówiąc już o świadomości ludobójstwa na szeroką skalę. Dopiero zakazane uczucie każe majorowi stawić czoła prawdzie. Na przeciwległym biegunie znajduje się Jacob. Chłopak, po przebytych torturach, odsłania ciemną stronę swojej osobowości.

Ciekawym elementem fabuły powieści jest aspekt jednego z paryskich szpitali, gdzie pozorowano śmierć pacjentów. Metoda polegała na tym, iż śmiałkowi podawano spore ilości narkotyków, spowalniających tętno. W trakcie kontroli wydawało się, że odurzona osoba jest martwa i nazistowskie władze przyjmowały wystawiony akt zgonu. Po kilku godzinach, działanie substancji mijało, lecz pozostawały poważne efekty uboczne, jakie nie ominęły również młodego Jacoba.

Autorka potrafiła stworzyć kilka wielowarstwowych osobistości, porażających swoją realnością. Jedną z najbardziej kontrowersyjnych bohaterek jest hrabina Vandermonde. Gdy Sarah trafia do swojej babki, zostaje potraktowana bardzo obcesowo. W oczach seniorki wnuczka jest symbolem największej klęski. Wszak dla lojalnej nazistki najgorszą ujmą jest świadomość, że jej własny syn ożenił się z Żydówką i przyjął wiarę Abrahama. Tylko tajemnica obrazu sprawia, że młoda dziewczyna może liczyć na okazjonalne wsparcie bogaczki w postaci racji żywnościowych. Czy ta znajomość nie sprowadzi na młodą dziewczynę kłopotów?

Mogłabym uznać „Szmaragdową tablicę” za jedną z najlepszych książek, jakie trzymałam w dłoniach, gdyby nie fakt, iż warstwa współczesna książki nie do końca mnie przekonała. Postać Any przez długi czas była jedynie marionetką w rękach narzeczonego.  O ile mogę zrozumieć fakt, że był to zabieg celowy, z racji późniejszej przemiany bohaterki, o tyle ciężko mi uwierzyć w pewne sekwencje zdarzeń. Carla Montero często popadała w skrajności, próbując wpleść we współczesną sferę swej historii coś interesującego. Być może autorka była świadoma, jak bardzo przejmująca będzie opowieść osadzona w latach czterdziestych i chciała ją zrównoważyć. W mojej opinii zagadka, schowana pomiędzy setkami archiwalnych dokumentów, nie musi mieć iście porywającego tempa, by spełnić swoje zadanie.

Zamek Wewelsburg (fot.Tbachner)

Hiszpańska prozaiczka przedstawiła jawne oraz ukryte zło. Poprzez wprowadzenie do swojej książki tajnej organizacji o nazwie PosenGeist pokazuje, że najgroźniejsze jest niebezpieczeństwo, które może przyjść z najbardziej nieoczekiwanej strony. Równocześnie w każdym z nas utajone są złe lub dobre skłonności, mogące wybuchnąć w każdej chwili.

„Szmaragdowa tablica” to poruszająca opowieść o zakazanej miłości, która powinna spodobać się czytelnikom, lubiącym powieści z silnie zarysowanym tłem historycznym. Carla Montero poświęciła wiele miejsca na opisanie sytuacji politycznej w czasie II wojny światowej. Wątek kryminalny jest jedynie okazją do snucia ciekawej opowieści.

---

[1] SOE (Special Operations Executive) – brytyjska, tajna agencja rządowa, której zadaniem było m.isn. prowadzenie dywersji, koordynacja działań politycznych i propagandowych, wspomaganie ruchu oporu w okupowanych państwach Europy w czasie II wojny światowej.

[2] OSS (Office of Strategic Services) - agencja wywiadowcza Stanów Zjednoczonych, działająca w latach 1942-1946. Poprzednik CIA.

***

Tekst powstał w ramach Dyskusyjnego Klubu Książki realizowanego przez Gminną Bibliotekę Publiczną we Frysztaku.